Điệu Lý Qua Cầu: Hồn Quê trong Cải Lương

Nơi tiếng hát bắt rễ từ đất

Người ta nói "Nhứt Lý, Nhì Ngâm, Tam Nam, Tứ Oán" không chỉ để xếp hạng, mà để khẳng định một chân lý: Cải Lương, dù bay bổng đến đâu, cũng phải bắt rễ từ mảnh đất dân gian. Không biết chính xác ai là tác giả nhưng cái rễ sâu bền nhất, chính là những điệu Lý. Điệu Lý không sinh ra trong cung son điện ngọc, nó được chắt chiu từ giọt mồ hôi trên đồng sâu, từ tiếng ru con bên cánh võng, từ những câu hò đối đáp trên sông. Tên gọi của nó cũng chân chất như chính con người nơi đây: Lý Con Sáo, Lý Cây Bông, Lý Ngựa Ô... và đặc biệt thân thương, Lý Qua Cầu.

Cái tên "Qua Cầu" tự nó đã là một bài thơ. Nó gợi lên hình ảnh cây cầu tre quen thuộc, nơi hò hẹn của đôi lứa, nơi tiễn đưa người đi xa, nơi những đứa trẻ quê nô đùa. Cây cầu ấy không chỉ là một công trình vật chất, nó là một biểu tượng của sự kết nối, của những lần gặp gỡ và chia ly. Giai điệu "Lý Qua Cầu" cất lên, như thể mang cả không gian sông nước, cả cái tình cái nghĩa của người miệt vườn gói trọn vào trong từng thanh âm. Ta cần phân biệt rõ điệu Lý dân gian này với ca khúc "Ngẫu Hứng Lý Qua Cầu" của nhạc sĩ Trần Tiến sau này. Sáng tác của ông là một sự tiếp nối tuyệt vời, nhưng cái hồn cốt nguyên sơ, cái chất phác thấm đẫm trong từng vở tuồng xưa, lại nằm ở điệu Lý truyền thống – một báu vật được lưu truyền bằng miệng, bằng con tim, qua bao thế hệ.

Lời ca mộc mạc mà chuyên chở nổi niềm

Điều làm nên sức sống mãnh liệt của "Lý Qua Cầu" chính là sự hòa quyện giữa giai điệu và những bản ca từ da diết. Giai điệu của nó thường đơn giản, dễ thuộc, như một lời thủ thỉ tâm tình. Nhưng cái hay lại nằm ở lời ca, thường được vay mượn từ ca dao, tục ngữ – kho tàng trí tuệ của dân tộc.

“Ví dầu cầu ván đóng đinh,
Cầu tre lắt lẻo gập ghềnh khó đi.
Khó đi mẹ dắt con đi,
Con đi trường học, mẹ đi trường đời.”

Chỉ mấy câu lục bát đơn sơ mà gói ghém cả một trời yêu thương và triết lý. Nhưng để biến những câu chữ cô đọng ấy thành làn điệu, người xưa đã khéo léo dùng những "hư từ", tiếng láy, và điệp ngữ đầy duyên dáng: "Ví dầu", "í mà", "mà rằng"..,  Những từ này không hề thừa. Chúng là những tiếng thở dài, những cái ngập ngừng, những chỗ luyến láy để người nghệ sĩ đẩy đưa làn hơi, để cảm xúc có độ lắng, độ chùng cần thiết. Nó biến lời nói thành tiếng hát, biến câu thơ thành một dòng chảy cảm xúc uyển chuyển, làm cho cái tình trong câu hát trở nên đậm đà, sâu sắc hơn bội phần.

Điệu Lý này còn kỳ diệu ở chỗ nó có thể chở được cả niềm vui lẫn nỗi buồn. Khi cần diễn tả cảnh sum vầy, tình yêu chớm nở, tỏ tình, nghệ sĩ sẽ hát theo "hơi Xuân" (hơi Bắc), điệu nhạc trở nên tươi tắn, rộn ràng. Nhưng khi nhân vật rơi vào cảnh chia ly, sầu muộn, "hơi Ai" (hơi Nam) sẽ được dùng, biến giai điệu ấy thành một khúc tự tình ảo não, xót xa. Sự linh hoạt này khiến "Lý Qua Cầu" trở thành một công cụ biểu cảm đắc lực trên sân khấu Cải lương.

Khi "Lý Qua Cầu" bước lên sân khấu

Nếu Vọng Cổ là "xương sống", là đỉnh cao của bi kịch và tự sự trong Cải Lương, thì các điệu Lý, đặc biệt là "Lý Qua Cầu", chính là "mạch máu", là chất trữ tình làm mềm mại và nuôi dưỡng vở tuồng. Mối quan hệ giữa Lý và Vọng Cổ không phải là phụ thuộc, mà là một cuộc đối thoại tuyệt đẹp.

Điệu Lý thường được dùng để "rao", để "nói lối" trước khi vào một câu Vọng Cổ dài. Nó như một khúc dạo đầu nhẹ nhàng, một lời mời gọi cảm xúc. Cái ngắn gọn, trong trẻo, chân phương của Lý tạo ra một sự tương phản chiến lược với cái mênh mang, sâu lắng, phức tạp của Vọng Cổ. Nó kéo khán giả lại gần, thủ thỉ với họ bằng ngôn ngữ của đồng quê, trước khi dẫn họ vào một không gian cảm xúc rộng lớn hơn. Chính điệu Lý đã níu giữ Cải Lương ở lại với mảnh đất quê hương, không cho nó bay quá xa khỏi cội rễ dân dã của mình, để rồi dù là vua chúa hay thường dân trên sân khấu cất lên tiếng hát, khán giả vẫn thấy một sự đồng cảm gần gũi.

Những giọng ca tạc dáng hình cho điệu lý

Một làn điệu có hay đến mấy cũng cần những giọng ca tài hoa để chắp cánh. "Lý Qua Cầu" đã may mắn được thể hiện qua tiếng hát của nhiều "nghệ sĩ tài danh", mỗi người một vẻ, tạc nên những dáng hình khác nhau cho nó. Nhắc đến "Lý Qua Cầu", không thể không nhắc đến nghệ sĩ Vũ Linh. Trong nhiều tuồng cải lương, cái chất lãng tử, hào hoa nhưng vẫn chân thành trong giọng hát của ông đã khiến điệu Lý trở nên say đắm lạ thường.

Nếu Vũ Linh mang đến sự lôi cuốn, thì danh ca Hương Lan lại tặng cho "Lý Qua Cầu" sự ngọt ngào, sâu lắng như dòng nước phù sa. Giọng hát của cô như chở cả hồn quê Nam Bộ, mỗi chữ nhả ra đều thấm đẫm cái tình, nghe vừa thương vừa nhớ.

"Trời bình minh chim về đây líu lo trên cành
Như mỗi ngày dòng sông với con đò mỏng manh, cô lái tuổi còn xanh
Lòng buồn mênh mông gửi hồn theo nước trôi xuôi dòng
Một mình bơ vơ giữa mây trời lạnh lùng thương nhớ
Lữ khách buồn với dòng sông, cô lái đò giờ đã theo chồng..."

Và rồi, điệu Lý ấy lại mang một sắc thái hoàn toàn khác khi được đặt vào bối cảnh gặp gỡ đầy "đau đớn" trong vở Cải lương "Rừng Xưa" qua giọng hát của nghệ sĩ Tấn Giao. Đoạn này nghệ sĩ hầu như là "hát chay", cái tình trong đó nó mới da diết, nghe quặn lòng làm sao. Giữa hoàn cảnh tình yêu ngang trái trong thời chinh chiến, 2 nhân vật hát Lý qua cầu để nhớ về quê hương và nhớ về nhau... của ngày xưa.

Và có lẽ, đỉnh cao của sự hòa quyện chính là khi "Lý Qua Cầu" được kết hợp với Vọng Cổ trong bài ca bất hủ "Thương Nhau Hát Lý Qua Cầu" qua giọng ca của cặp đôi vàng Minh Vương – Thanh Kim Huệ. Đó không còn là một bản vọng cổ, mà là một cuộc đối đáp tâm tình, một bức tranh quê hoàn hảo, nơi tình yêu đôi lứa và tình yêu quê hương hòa làm một.

"Chờ nhau chung thủy chung bên cầu
Dòng đời tươi mát như dòng sông nào ai chẳng bồi hồi
Nhịp cầu se duyên, thương càng thương tiếng sóng đôi bờ
Cầu mang nỗi nhớ tắm trong phù sa tươi thắm
Bông lúa, nụ hoa, vầng trăng hát với em điệu Lý Qua Cầu.

Lòng em như ánh trăng bên cầu
Dịu hiền năm tháng mang niềm vui
Đồng xanh thắm ruộng đồng
Đường hành quân xa ven triền sông luôn nhớ về nhà
Đường lên biên giới cánh chim nào vui phơi phới
Con sóng chồm qua lòng anh hát với em điệu Lý Qua Cầu"

Thế giới đổi thay, những cây cầu tre xưa có thể đã được thay bằng cầu bê tông vững chãi, nhưng Điệu "Lý Qua Cầu" sẽ không bao giờ mất đi. Nó không chỉ là một di sản âm nhạc, mà là một phần hồn của văn hóa Nam Bộ, một minh chứng cho sức sống mãnh liệt của nghệ thuật dân gian. Nó là tiếng lòng của cha ông, là ký ức của một thời khai hoang mở cõi, là chiếc cầu tre vô hình nối liền quá khứ với hiện tại. Chừng nào người Việt còn biết yêu thương, còn biết nhớ về cội nguồn, thì Điệu "Lý Qua Cầu" sẽ còn ngân vang. Nó sẽ tiếp tục là nguồn cảm hứng cho những sáng tạo mới, tiếp tục làm dịu đi những căng thẳng của sân khấu, và quan trọng hơn cả, tiếp tục là nhịp cầu đưa khán giả mọi thế hệ "đi qua" để về với bến bờ yêu thương của hồn quê dân tộc.