Ba bản Nam: Nam Xuân

Thể điệu Nam Xuân là bài thứ hai trong ba điệu cơ bản của “bộ ba Nam” trong hệ thống bài bản Đờn ca tài tử và Cải lương. Bản Nam Xuân không chỉ mang tính chất nhạc lễ, mà còn phản ánh tâm hồn thanh nhã, phóng khoáng của con người vùng đất Nam Bộ.

Từ Nhạc cung đình đến cải lương

Giống như Nam Ai, nguồn gốc của Nam Xuân có thể truy nguyên từ ca Huế và bản Nam Bình trong nhạc cung đình Huế. Vào khoảng cuối thế kỷ XIX, ông Ba Đợi – người được xem là một trong những tổ sư của Đờn ca tài tử – đã cải biên bản Nam Bình thành Nam Xuân, mở rộng cấu trúc câu, chỉnh sửa nhịp và hơi cho phù hợp với Đờn ca tài tử. Từ đó, Nam Xuân trở thành bản đại diện cho “hơi Xuân” – mang phong thái thanh thản, lâng lâng, sảng khoái, nghiêm trang, nhẹ nhàng và đậm chất văn nhã, “tiên phong đạo cốt”

Nam Xuân” là điệu nhạc nằm ở vị trí giữa trong bộ ba: “Nam Xuân – Nam Ai – Nam Đảo”:
- Nam Xuân (thể hiện niềm hân hoan, lễ mừng – tượng trưng cho Thượng nguơn, mùa xuân);
- Nam Ai (diễn tả nỗi buồn man mác – Trung nguơn);
- Nam Đảo (hùng tráng, mạnh mẽ – Hạ nguơn).
Ngày nay, điệu Nam Xuân vẫn là bản mở đầu của các chương trình Đờn ca tài tử và Cải lương cổ nhạc, được xem là bản nhạc “khai xuân”, tượng trưng cho những khởi đầu tốt đẹp. 

Cấu trúc bản Nam Xuân

Nam Xuân được viết trên thang âm ngũ cung: Hò – Xự – Xang – Xê – Cống, thuộc hơi Xuân.  Nếu ta dùng khái niệm cứng (Bắc) mềm (Ai) thì hơi Xuân vẫn còn giữ một phần độ cứng của điệu Bắc xem như hơi trung tính giữa hơi Bắc và hơi Ai. Hơi Xuân thể hiện sự thăng bằng, không quá bi lụy cũng không quá rộn ràng. Các chữ Xừ, Xang và Xê thường được rung nhẹ và nhấn mảnh để tạo cảm giác thư thái, trang nhã, man mác. Âm chủ của hơi Xuân là Xàng Xang. 

Về nhịp, Nam Xuân viết theo nhịp tư. Bản gốc có tới 68 câu, nhưng do nhiều lớp trùng lặp, nên trong Đờn ca tài tử hiện nay rút gọn còn khoảng 20 câu. Còn trên sân khấu Cải lương, các nghệ sĩ thường chỉ sử dụng 8 câu đầu để tạo không khí và chuyển đoạn. Mỗi hai câu trong bài thường tạo thành một cặp đối xứng – câu lẻ mở ý, câu chẵn kết ý – thể hiện một cấu trúc đối xứng chặt chẽ.

Sắc thái tình cảm và giá trị biểu cảm

Nam Xuân mang âm hưởng thanh cao, nhẹ nhàng, thơ mộng, được ví như hương xuân thoảng qua không gian, mang nét “lâng lâng, sảng khoái, tiên phong đạo cốt”. Giai điệu của Nam Xuân thể hiện sự ung dung, trầm mặc, nhưng rạng ngời, phản ánh tinh thần an hòa và niềm vui giản dị trong cuộc sống.

Về cảm xúc, hơi Xuân phổ biến trong các lớp hát diễn tả niềm vui gặp gỡ, đoàn viên, nỗi lòng thanh thản, đôi khi còn chứa đựng nét trữ tình, lãng đãng của mùa xuân, khác hẳn với sự ai oán của Nam Ai hay tính dồn dập, kịch tính của Nam Đảo.

Một đặc điểm đáng chú ý là các nhạc sĩ, nghệ sĩ xưa thường dùng Nam Xuân để tạo “không khí thiền” – loại cảm xúc tĩnh lặng, thanh tao gợi nhớ đến tinh thần “nhạc lễ – nhạc đạo”. Vì thế, Nam Xuân thường được gọi là “điệu nhạc dành cho bậc hiền nhân, quân tử”.

Nam Xuân thường xuất hiện trong những phân đoạn mang tính chất cao nhã, trữ tình hoặc nghi lễ, chẳng hạn:
- Cảnh đón xuân, lễ hội, yến tiệc cung đình, hoặc dịp đoàn viên sum họp.
- Cảnh nhân vật bộc bạch tâm tư sâu lắng nhưng thanh thoát – biểu hiện của nội tâm hướng thiện, không bi lụy.
- Các trường đoạn khánh tiết, chúc tụng hoặc tả cảnh thiên nhiên tươi đẹp.

Nam Xuân trong Lan và Điệp:

"Từ khi biết cha mẹ hai nhà đã hứa với nhau. Thì tôi coi như cả cuộc đời tôi đã gởi trọn cho người...ta. Coi như yên phận rồi, dù hổng có nói ra.Từ mấy năm qua, tuy gần như lúc xa. Dù chưa có nói lại nói qua, nhưng đã coi như một nhà, tôi coi bác như mẹ già. Tui nghĩ, anh cũng thiệt thà, ai dè người ta tính gần tính xa.

Lan à! Tôi.. cũng thương Lan hết dạ hết lòng. Nhưng sợ Lan khổ Lan buồn, khi có một tấm chồng tương lai thật là tối tăm.

Cái chuyện tương lai, ai mà biết được, vui sướng hay buồn phiền cũng số phận mà thôi. Hay là tại tui dốt nát quê mùa, nên người ta bày điều đặng đổi thay."

Liên Nam: Giới Tài tử thường đờn bản Nam Xuân từ câu 1 đến câu 8 – là phần hội tụ đặc trưng của hơi Xuân. Khi biểu diễn Liên Nam, người ta sẽ nối Nam Xuân (8–12 câu) với Nam Ai (8–12 câu) rồi sang Nam Đảo (Đảo ngũ cung) – thể hiện hành trình cảm xúc từ vui sang buồn rồi đạt đến cường thịnh. Trong những cuộc thi đờn tài tử hoặc các chương trình giao lưu, Nam Xuân thường được chọn làm bản mở đầu nhờ tiết tấu dễ cảm và kỹ thuật uyển chuyển.

Nam Xuân - kết tinh giữa nhạc lễ cung đình Huế và phong cách dân gian Nam Bộ, biểu trưng cho sự dung hòa giữa cái đẹp bác học và cái đẹp dân gian. Với đặc điểm âm nhạc ngũ cung linh hoạt, nhịp chậm khoan thai, âm sắc trong trẻo, thanh cao, Nam Xuân không chỉ là khúc mở đầu cho những buổi đàn ca, mà còn là biểu tượng của mùa xuân, của sự an lành, vui thanh và tĩnh tại trong tâm hồn người Việt.