Ba bản Nam: Nam Đảo

Nếu Nam Xuân thanh thoát – nhẹ nhàng, Nam Ai trữ tình – ai oán, thì Nam Đảo (còn gọi là Đảo Ngũ Cung), là điệu nhạc bừng lên khí thế mạnh mẽ, hùng tráng, dồn dập, như một sự đổi chiều cảm xúc, mạch cao trào sau chuỗi cảm xúc trầm lắng.

Cơn lốc xoáy đảo phách trong bộ ba Nam

Nam Đảo có nguồn gốc từ hệ thống bài bản cổ của miền Nam cuối thế kỷ XIX, được hình thành muộn hơn Nam Xuân và Nam Ai. Nam Đảo ra đời như một kiểu “đảo phách” và biến hóa tiết tấu từ hơi Nam, nên mới có tên “Đảo” (tức “đảo ngũ cung”, “đảo tiết tấu”). Trong dòng chảy từ nhạc lễ – ca Huế – đến Đờn ca tài tử, Nam Đảo là kết quả của việc mở rộng kỹ thuật và tạo màu sắc mới để hoàn chỉnh “bộ ba Nam”.

Nếu Nam Xuân thoảng hơi nhạc cung đình và Nam Ai lưu dấu âm hưởng trầm uất của ca Huế, thì Nam Đảo vươn lên với tính dân gian đậm nét hơn, thể hiện cá tính mạnh mẽ và sức sống phóng khoáng của con người Nam Bộ. Trong ba bản Nam, Nam Đảo đại diện cho Hạ Nguơn, được đặt cuối bộ ba Nam như một sự “bừng sáng mãnh liệt” sau chuỗi cung bậc cảm xúc từ vui tươi đến trầm buồn, đẩy mạch kịch lên cao trào.

Nam Đảo thường dùng cho các cảnh nhân vật đang chuyển từ nỗi buồn sang hành động hoặc bước vào đoạn cao trào tâm lý. Thường gắn với các phân đoạn chuyển cảnh mạnh, bộc lộ quyết tâm, thề nguyền, hoặc tâm trạng có tính đau đớn tột cùng, chuyển sang phản kháng. Xuất hiện trong nhiều tuồng võ hiệp, kiếm hiệp, hoặc cảnh nam nhân bày tỏ chí khí. Nam Đảo được ví như “cơn lốc xoáy” trong bộ ba Nam – xoáy nhưng có trật tự, mạnh nhưng không thô. Nó cô đọng tinh thần cương trực, thẳng thắn, và dám đối diện số phận của người miền Nam.

Nam Đảo ca như thế nào?

Nam Đảo thuộc hệ thống ngũ cung gồm Hò, Xự, Xang, Xê và Cống, nhưng cách xử lý âm lại khác biệt so với Nam Xuân và Nam Ai. Đặc trưng nổi bật là sự đảo phách liên tục với nhịp mạnh (thường là nhịp tư hoặc nhịp đôi). Âm điệu ngắt dứt khoát, chuyển phách đột ngột – đúng như tên gọi “Đảo”. Kỹ thuật đàn nhấn – mổ – giựt nhiều hơn hai điệu còn lại. Mang âm sắc “hơi Bắc pha Nam”, sáng nhưng vẫn giữ màu Nam Bộ.

Đảo Ngũ Cung bao gồm tổng cộng 6 lớp với 52 câu, thường được kết hợp với 2 lớp Song Cước gồm 15 câu. Trong Tài tử, Nam Đảo: 20 câu (Thường là 4 câu phản Xuân qua Đảo + 16 câu còn lại), thường được đàn nối tiếp với Song Cước: (15 câu hoặc rút gọn còn 7 câu). Tuy nhiên, trong Cải lương thường chỉ sử dụng 12 câu đầu tiên của Nam Đảo. Song Cước cũng được áp dụng nhưng với tần suất ít hơn.

Nam Đảo trong “Lục Vân Tiên”

(4 câu Phản XUÂN qua ĐẢO)
1 - Vừa nghe tin (xg) (xê____). Mẫu thân (xê)___ nhuốm bệnh qua đời (lịu)
2 - Thương cho__ chàng Vân Tiên (xê)____.Lỡ dỡ đường công danh (xê)____
3 - Trời sao phụ tài người ngay (xê). Làm trai__ chí cả chưa toại (lịu)
4 - Nay mất__ Mẹ già (fan)____. Lại đang lận đận đường xa! (xê)____

(Vào NAM ĐẢO)
1 - Quay gót trở về quê xưa (xê). Năm canh__ chứa chan dòng lệ (lịu)
2 - Đôi mắt bỗng mù loà (fan)____. Đủ mọi điều phong ba (xê)____
3 - Giữa đường bỗng gặp Trịnh Hâm (xê). Vốn là một tên gian xão khôn lường (xề)
4 - Ghét Vân Tiên có tài (xề)____. Quyết ám hại người ngay (liu)____
5 - Đưa chàng đến chốn gian trung (liu). Đêm khuya__ lặng lẽ như tờ (xề)
6 - Trịnh Hâm bỗng bất ngờ (xề). Xô chàng rơi đáy nước (ú)____
7 - Hay đâu nhờ mạng phước (ú). Giao Long__ dìu đở vào trong (fan)
8 - Được ngư phủ trên sông (fan)____. Cứu chàng thoát nguy nan (liu)____
…

Nam Đảo là “điệu cuối” của Ba bản Nam, mang tinh thần mạnh mẽ, đầy sinh lực, kết tinh sự sáng tạo của người Nam Bộ trong âm nhạc. Nếu Nam Xuân mở ra mùa mới, Nam Ai níu người nghe vào nỗi niềm, thì Nam Đảo chính là cú vươn lên, sự dâng trào, là tiếng nói của ý chí – sức sống – và bản lĩnh con người.